De afgelopen jaren is de manier waarop in naar gezondheid en ziekte kijk enorm veranderd. Tijdens mijn studie geneeskunde begonnen we met de fysiologie: je leert hoe het menselijk lichaam werkt, de -verondersteld- in gezonde toestand. Daarna leerde ik over pathogenese: ziekteleer, over hoe ziekten ontstaan en wat er dan ‘mis’ gaat. En het idee was dan altijd om van pathofysiologie weer naar fysiologie te komen: je bestreed de pathologische – verstorende – factoren of probeerde dat proces ongedaan te maken. Dat kan op allerlei manieren: medicatie, operatie (weghalen wat er niet hoort, herstellen wat stuk is) of leefstijlmaatregelen (minder zout, meer bewegen). Daarbij streefde je naar herstel van de fysiologie: je was weer gezond. De medische wetenschap heeft talrijke hulpmiddelen, technieken en geneesmiddelen tot haar beschikking. Veel daarvan zijn anti-iets: antihypertensiva (tegen hoge bloeddruk), antibiotica (tegen bacteriën), anti-inflammatoire middelen (tegen ontsteking), antistolling (bloedverdunner), antidepressiva (tegen depressie en/of angst) en ga zo maar door. Pathogenese was een vorm van bestrijdingsleer: het bestrijden van de verstoring zodat je weer gezond werd.
Ik wist wel dat leefstijl de eerste keus behandeling was voor hoge bloeddruk, maar eerlijk gezegd lukte het bijna niemand om met leefstijl zijn of haar hoge bloeddruk te behandelen, dus kwamen we meestal toch op pillen uit. En zo gold dat voor talrijke aandoeningen. Ik had toenemend moeite met deze reactieve manier van handelen, in mijn ogen meer symptoombestrijding dan een oorzakelijke oplossing.
14 jaar na de start van mijn studie geneeskunde leerde ik voor het eerste over de salutogenese: wat zijn factoren die gezondheid en welbevinden bevorderen. Er is aandacht voor de oorsprong van de klachten, en daarin vind je vaak de oplossing. Toen ik dit hoorde dacht ik: yes, hier was ik naar op zoek. Zo basaal, ongelooflijk.
De salutogenese legt de focus niet zo op het onderscheid tussen gezond en ziek, en ziet het meer als een dynamische situatie. Gezondheid gaat om welbevinden, niet alleen fysiek, maar ook psychisch, sociaal en spiritueel. Het gaat erom in hoeverre iemand in is staat de situatie te begrijpen, het gevoel heeft er invloed op uit te oefenen en hij/zij er betekenis aan kan geven. En dat kan ook met een versleten knie, of als je blind bent. Het gaat om coping, om omgaan met wat is, om veerkracht. Salutogenese beschrijft de factoren die dat kunnen stimuleren. Het vraagt een holistische ziens- en werkwijze, samenwerking met je client (de probleemeigenaar) en een duurzame inzet. Niet ziek zijn, is iets anders dan gezond zijn.
In ons klassieke Westerse systeem zit de pathogenese diepgeworteld, dat merk je alleen al in de naamgeving: ZIEKENhuis, afdeling nierZIEKTEN. Ik vond dat allemaal erg vanzelfsprekend, maar op het moment dat mijn perspectief verschoof, was het eigenlijk helemaal niet logisch. Gelukkig vindt er een transitie plaats. We gaan langzaam van een negatieve betekenis van gezondheid (afwezigheid van ziekte) richting positieve gezondheid (welbevinden). Meer aandacht voor preventie, welzijn, zingeving en leefstijl.
Het klinkt zo logisch, maar de praktijk is weerbarstiger: ik krijg vaker het verzoek om een pilletje dan om een leefstijladvies. Een pilletje is makkelijk, en een leefstijlverandering meestal niet. Het vraagt dus ook om een andere manier van kijken naar jezelf en de invloed die je hebt op je gezondheid. Als je je daar niet van bewust bent, dan lukt het in onze huidige maatschappij bijna niet om gezond te leven. De Westerse leefstijl wordt gekenmerkt door en stimuleert tot allerlei ongezonde gewoontes: we hebben het druk, dus eten snel, bewegen (te) weinig, hebben stress en slapen weinig. Daarnaast is een groot deel van de voeding in winkels, horeca en ook thuis ongezond: bewerkt, suikerrijk en vol niet-natuurlijke bestanddelen. Daarnaast stimuleert onze huidige maatschappij ook onze mentale gesteldheid niet: er heerst toenemend individualisme, we staan onder grote druk en hebben dikwijls maar beperkte mogelijkheden om constructief om te gaan met de uitdagingen van het leven. En zingeving wordt gezien als luxe, hier is dikwijls geen tijd of aandacht voor, terwijl het voor veel mensen van existentieel belang is.
We denken vaak externaliserend en zijn op zoek naar snelle, externe oplossingen (dat veelgevraagde pilletje). Duurzaam herstel moet vaak van binnenuit komen, al dan niet geholpen door alle tools die de medische wetenschap inmiddels kent. Dat vraagt wat van degene met de klacht: eigenaarschap van het probleem, inzicht in het ontstaan en & beïnvloedende factoren, en bereidheid & inzet om te veranderen. En dat is zoveel moeilijker dan een pilletje. Niet alleen voor de patiënt of client, maar ook voor de arts of paramedicus, want dit vraagt meer uitleg, begeleiding en een holistische aanpak. Je kijkt niet alleen naar de uiting van het probleem (hoofdpijn, hoge bloeddruk, depressie), maar ook naar wat eronder zit en begeleidt iemand om er grip op te krijgen, betekenis aan te geven en mee om te gaan. Daar zit de sleutel tot herstel, gezondheid en zingeving. En daarmee voorkom je herhaling van dit probleem of het ontstaan van een nieuw probleem. Er zit dus ook een stuk preventie in.
De switch van pathogenese naar salutogenese is er eentje van de lange adem die op alle lagen van de maatschappij zal moeten doorwerken. Inmiddels hebben we als mensheid het punt bereikt waarop in de Westerse wereld 75% van de ziekten en aandoeningen leefstijlgerelateerd is, dus de noodzaak van meer duurzame oplossingen lijkt mij evident.
Gelukkig merk ik dat om mij heen steeds meer mensen doordrongen zijn van deze noodzaak en bereid zijn zich hiervoor in te zetten. Ook ik ben gemotiveerd om bij te dragen aan deze transitie. Gelukkig kan elke kleine stap al veel effect hebben. Door bewustzijn te creëren, te laten zien hoe het ook anders kan en anderen te laten ervaren wat er mogelijk is, kun je al veel bereiken. De pareltjes op mijn poli zijn er een voorbeeld van, en ik hoop dat er nog vele pareltjes mogen volgen!
